Chimpanseeonderzoek in de Nimba Mountains, Guinee, West Afrika

Burgers’ Zoo heeft in 1980 een fonds opgericht dat gedragsonderzoek financiert dat een bijdrage levert aan de bescherming en het behoud van de betreffende diersoorten. Dit fonds wordt beheerd door de Lucie Burgers Stichting die genoemd is naar de dochter van Johan Burgers, de stichter van het dierenpark. Lucie Burgers was de moeder van wijlen Antoon van Hooff, zijn broer Jan en zus Johanna. In onderstaand artikel schrijft Kathelijne Koops over haar onderzoek dat mede door de Lucie Burgers Stichting is gefinancierd.

In 2003 – 2004 deed ik gedurende negen maanden mijn afstudeeronderzoek (Universiteit Utrecht) aan de chimpansees in de Nimba Mountains in Guinee, West Afrika. In 2006 ben ik vervolgens begonnen met mijn promotieonderzoek aan de Universiteit van Cambridge, dat zich eveneens richt op de chimpansees in Nimba.

Wat weten we van chimpansees?

Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen dat chimpansees die binnen dezelfde gemeenschap leven zeer hechte sociale relaties met elkaar onderhouden. Ze versterken hun onderlinge vriendschappen door elkaar geregeld te vlooien. Overdag trekken chimpansees rond in kleine groepjes die constant van samenstelling wisselen. Ze leggen grote afstanden af op zoek naar de beste voedselbronnen. Chimpansees eten voornamelijk fruit, maar eten daarnaast ook verschillende andere soorten voedsel, zoals bladeren, zaden, insecten, boombast, bloemen, paddestoelen, vogeleieren en kleine zoogdieren. Net zoals mensen, vervaardigen en gebruiken chimpansees werktuigen voor verschillende doeleinden. Alle chimpanseepopulaties gebruiken werktuigen, maar het soort werktuiggebruik verschilt tussen groepen. Deze verschillende patronen in werktuiggebruik worden culturele varianten genoemd. Sommige populaties kraken noten met behulp van stenen hamers en een soort aambeeld. Ook worden aangepaste takjes gebruikt om mieren mee te vangen en bladeren om water mee te drinken. Andere groepen gebruiken grassprietjes van een bepaalde lengte om termieten uit een termietenheuvel te vissen. Ook worden werktuigen gebruikt als communicatiemiddel, als wapen of om comfort mee te verhogen. Zo maakt elke (gespeende) chimpansee iedere avond een nieuw nest in een boom om in te slapen. Chimpansees bouwen een nest door de takken van een boom in een cirkel te buigen en in elkaar te vlechten zodat er een soort slaapplatform ontstaat. Daarna worden er vaak nog wat losse twijgjes en bladeren op gelegd om het nest zo comfortabel mogelijk te maken.

De Nimba Mountains

Het onderzoek in de Seringbara regio van de Nimba Mountains in Guinee, West Afrika, houdt zich bezig met de culturele varianten in deze chimpanseepopulatie. Het chimpanseeonderzoek in dit gebied vindt plaats in samenwerking met het Kyoto University Primate Research Institute, onder leiding van professor Tetsuro Matsuzawa. De Nimba Mountains zijn gelegen in het zuidwesten van Guinee en de bergketen vormt een natuurlijke grens tussen Guinee, Ivoorkust en Liberia. Het gebied heeft de status van natuurreservaat en is daarnaast een Wereld Erfgoed van UNESCO. De Nimba Mountains worden gekarakteriseerd door primair tropisch regenwoud en op de steile hellingen boven 900 meter treft men grasvlakten aan (zie foto 2). Het hoogste punt van de Nimba Mountains, Mont Richard Molard, reikt tot 1.752 meter. Het chimpanseeonderzoeksgebied beslaat ongeveer een oppervlakte van 25 km² en bestaat uit tientallen heuvels en valleien die worden doorsneden door talrijke riviertjes. Ons basiskamp bevindt zich in het hart van het bos en van hieruit kunnen we het gehele leefgebied van de chimpansees bestrijken. Er bevinden zich meerdere chimpanseegemeenschappen in de Nimba Mountains, maar het is nog niet mogelijk om het exacte aantal chimpansees te bepalen. Het duurt vele jaren voordat chimpansees zodanig aan mensen gewend zijn dat onderzoekers ze van dichtbij kunnen observeren. In Nimba is het nog niet mogelijk de chimpansees dagelijks op de voet te volgen. Gelukkig is het wel mogelijk om op een indirecte manier een heleboel over de chimpansees te weten komen. Door de uitwerpselen van de chimpansee te verzamelen en te analyseren, leren we van alles over hetgeen ze gegeten hebben. De door de chimpansees achtergelaten werktuigen, zoals een hamer en aambeeld, vertellen ons over hun culturele gebruiken. En de nesten die de chimpansees bouwen verschaffen informatie over het aantal chimpansees dat in een bepaald gebied voorkomt.

Het nestbouwgedrag van de Nimba chimpansees

Eén van de onderwerpen van mijn afstudeeronderzoek in de Nimba Mountains was het nestbouwgedrag van de chimpansees. De chimpansees in dit gebied hebben namelijk een zeer bijzondere manier van nesten bouwen. Ze maken niet alleen nesten in de bomen, wat gebruikelijk is voor chimpansees, maar ze maken ook uitgebreide nesten op de grond (zie foto 3). Grondnesten worden normaal gesproken alleen gemaakt door gorilla's, en alleen bij grote uitzondering door chimpansees. Waarom maken de chimpansees in Nimba dan wel zo geregeld nesten op de grond? Het zou kunnen zijn dat klimatologische omstandigheden, zoals hoge windsnelheden op grote hoogte, het te gevaarlijk maakt om in de bomen nesten te maken. Het zou ook kunnen zijn dat er een gebrek is aan geschikte bomen in die gebieden waar de chimpansees graag hun nesten bouwen. Om dit te onderzoeken heb ik gedurende negen maanden gegevens verzameld over nestlocaties, windsnelheden en de beschikbaarheid van nestbomen. Uit de resultaten kwam naar voren dat het bouwen van grondnesten niet samenhangt met ecologische factoren zoals windsnelheden op verschillende hoogte of de beschikbaarheid van bomen. Een alternatieve verklaring zou kunnen zijn dat chimpansees niet als gevolg van omgevingsfactoren op de grond nesten maken, maar dat het een sociale functie heeft. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat chimpanseemannetjes op de grond nesten maken aan de voet van een boom waarin een vrouwtje haar nest heeft gemaakt. De reden hiervoor zou kunnen zijn dat het mannetje het vrouwtje probeert te monopoliseren wanneer zij seksueel ontvankelijk is. Door als het ware de nestboom van het vrouwtje te bewaken, kan hij ervoor zorgen dat andere mannetjes niet stiekem met haar kunnen paren. Om deze alternatieve verklaring te testen heb ik in de eerste plaats chimpanseeharen verzameld uit de grondnesten. Met behulp van DNA analyses is het vervolgens mogelijk om te bepalen of de haren afkomstig zijn van een mannetje of een vrouwtje. Uit de resultaten bleek dat de grote meerderheid van de grondnesten door mannetjes gemaakt was. Vervolgonderzoek moet uitwijzen of de boomnesten boven de grondnesten ook inderdaad door vrouwtjes gemaakt zijn. Voorlopig kunnen we in ieder geval concluderen dat het maken van grondnesten in Nimba niet door ecologische factoren bepaald lijkt te zijn, maar eerder een sociale of culturele verklaring heeft. Het maken van grondnesten lijkt een cultureel gebruik in deze chimpanseegemeenschap te zijn. Met deze en andere culturele gebruiken in de chimpanseegemeenschap van de Nimba Mountains zal ik me tijdens mijn promotieonderzoek gaan bezighouden.