Zo(o)als dat gaat

Er is bijna geen branche te bedenken die intensiever samenwerkt dan de internationale dierentuinwereld. Moderne dierenparken hebben wekelijks met ongeveer vijfentwintig nationale en internationale collega-dierentuinen contact. Om fokprogramma’s voor bedreigde diersoorten professioneel te kunnen managen, vinden jaarlijks tientallen diertransporten van en naar een dierenpark plaats.

Er is bijna geen branche te bedenken die intensiever samenwerkt dan de internationale dierentuinwereld. Moderne dierenparken hebben wekelijks met ongeveer vijfentwintig nationale en internationale collega-dierentuinen contact. Om fokprogramma’s voor bedreigde diersoorten professioneel te kunnen managen, vinden jaarlijks tientallen diertransporten van en naar een dierenpark plaats. Dierenparken komen voor interessante en vaak complexe uitdagingen te staan. Een bezoeker aan een dierentuin krijgt echter slechts een fractie mee van alles wat voor en achter de schermen geregeld moet worden om dieren zo goed mogelijk te kunnen houden. In een wekelijkse column neemt woordvoerder Bas Lukkenaar de lezer van binnenuit mee bij het reilen en zeilen van het Arnhemse dierenpark Koninklijke Burgers’ Zoo.

Historisch gezien is er altijd discussie geweest over het aantal ondersoorten van de chimpansee. Meestal werd er wel onderscheid gemaakt tussen chimpansees uit West-Afrika, Centraal-Afrika en Oost-Afrika. Sommige wetenschappers deelden deze ondersoorten echter weer verder op, terwijl anderen het hier juist niet mee eens waren. De huidige vierde ondersoort, die afkomstig is uit het grensgebied tussen Nigeria en Kameroen, is bovendien een vrij laat beschreven ondersoort. De criteria voor het maken van het onderscheid waren nogal vaag, terwijl alle ondersoorten ook nog eens veel variatie vertoonden tussen het ene en het andere individuele dier. Pas door middel van genetisch onderzoek werd de taxonomie van wilde chimpansees echt duidelijk. Daarna konden ook testen ontwikkeld worden om de dierentuinchimpansees op ondersoort te determineren. Dit genetisch onderzoek met behulp van DNA-technieken kan tegenwoordig ook al op basis van haarmonsters worden toegepast, waardoor bloedmonsters hiervoor niet meer nodig zijn.

Waarom is deze kennis heel belangrijk? Moderne dierenparken streven ernaar om geen dieren meer uit het wild te halen. In de vorige eeuw zijn chimpansees ooit vanuit het wild in dierenparken terechtgekomen, maar met een professioneel fokprogramma is dit al lang niet meer nodig. Als je een gezonde Europese dierentuinpopulatie van chimpansees wilt managen, moet je wel precies weten welke dieren van een zuivere ondersoort zijn en welke dieren kruisingen tussen verschillende ondersoorten zijn. Alleen al in de Europese dierentuinen die zijn aangesloten bij de Europese Dierentuinvereniging EAZA gaat het echter om ruim 750 chimpansees waarvoor dit individueel moet worden uitgezocht!

Wie gaat de kat de bel ombinden? Mensapendeskundige Tom de Jongh, jarenlang dierentuinbioloog van Burgers’ Zoo geweest en sinds juni 2017 gepensioneerd, heeft deze omvangrijke taak op zich genomen, samen met zijn Deense collega’s Frands Carlsen (Zoo Kopenhagen) en Christina Hvilsom (coördinator genetica-onderzoek). Ruim tien jaar lang heeft De Jongh samen met zijn twee Deense collega’s alle ondersoorten in kaart gebracht voor de ruim 750 dieren in Europa. Een klus die met recht monnikenwerk genoemd mag worden!

Wat heeft al dit werk opgeleverd? Voorafgaand aan het onderzoek was bekend dat veel van de oorspronkelijke dieren aan de start van de dierentuinpopulatie vroeger vanuit West-Afrika naar Europa zijn verscheept. Dat heeft grotendeels te maken met het koloniale verleden van de landen waar de chimpansees naartoe werden getransporteerd. Uit de resultaten blijkt dan ook dat de grootste groep dieren in Europa van de Westelijke ondersoort is. In Zuid-Europa blijkt echter een kleinere groep chimpansees van de Centrale ondersoort in dierentuinen te leven, aangezien hun voorouders ooit vanuit Centraal-Afrikaanse landen zijn geïmporteerd. Voor beide ondersoorten is nu een Europees fokprogramma opgezet.

Het onderzoek heeft uiteraard ook verrassende conclusies opgeleverd. Chimpansees waarvan men dacht dat ze zuiver van een bepaalde ondersoort waren, blijken toch een wat meer gemêleerde herkomst te hebben dan werd vermoed. Anderzijds blijken andere dieren, waarvan men dacht dat zij kruisingen waren tussen twee ondersoorten wel volkomen zuiver te zijn. Voor de toekomst van de dierentuinpopulaties is het belangrijk dat met dieren die genetisch zuiver van één ondersoort zijn wordt gefokt, zodat al het oorspronkelijke genetische materiaal bewaard blijft in deze dieren. Het gaat er zowel om zoveel mogelijk van de natuurlijke genetische variatie tussen de verschillende ondersoorten die in het wild bestaan te behouden, als om zoveel mogelijk van de natuurlijke variatie tussen individuele dieren binnen elke ondersoort te bewaren.

Dieren die bastaarden blijken te zijn, krijgen meestal een anticonceptiemiddel – dat overigens exact gelijk is aan de middelen die voor mensenvrouwen worden gebruikt – of worden gesteriliseerd. Zij blijven van harte welkom in de dierenparken, maar kunnen in dit geval geen jongen meer krijgen.

De uitkomsten van het jarenlange onderzoek hebben dus veel invloed op het management van de dierentuinpopulatie en zorgen ervoor dat er zowel voor de Westelijke ondersoort als voor de Centrale ondersoort genetisch zo gevarieerd mogelijke fokgroepen ontstaan. Hierdoor hoeven dierentuinen ook in de toekomst geen chimpansees meer uit het wild te halen en blijft de theoretische mogelijkheid bestaan om ooit deze mensapen weer in het wild te kunnen uitzetten. Theoretisch helaas, omdat het tegenwoordig zo slecht gaat met de chimpansee-ondersoorten in het wild dat de mens al zijn handen vol heeft om de huidige wilde chimpansees te beschermen. Met veel optimisme hopen we echter dat deze situatie ooit nog ten goede keert en voor dat geval bestaat er dan een heel interessant extra genenreservoir in de Europese dierenparken!